Kennismaking met bedrijfsleven in Myanmar

In de afgelopen weken hebben we op diverse wijze kennisgemaakt met het bedrijfsleven in Myanmar en de mogelijkheden om de lokale bevolking te ondersteunen. Nu we het land hebben verlaten en ondertussen in Nepal zijn, willen we hieronder overzicht geven van wat we de afgelopen periode hebben geleerd over (on)mogelijkheden om een bedrijf(je) te starten in Myanmar.

Samenvattend kunnen we zeggen dat Myanmar een land is wat hard in ontwikkeling is. Politiek komt er meer stabiliteit maar er is nog een lange weg te gaan richting democratie. De wet- en regelgeving is sterk in ontwikkeling wat zich uit in een nieuwe wetgeving betreffend buitenlandse investeringen waardoor de mogelijkheden zeer sterk zijn verruimd (hoewel nog steeds met veel beperkingen, waaronder beperkingen betreffende eigendom van grond en goederen). Er is een duidelijke behoefte aan educatie en de bevolking is gretig om te leren, de Engelse taal is een eerste stap voor velen. Er zijn grote verschillen in ontwikkeling in de diverse regio's in het land, waarbij educatie niet voor iedereen in gelijke mate beschikbaar is. Hoewel er stappen worden gezet, bukt het land nog onder corruptie - geld of gunsten worden vaak gezien als 'smeermiddel' om stappen te kunnen zetten, voor buitenlanders lastig om goed in te navigeren. Naast alle businessoverwegingen spelen ook de mensenrechten in het land een serieuze rol in de keuze of je in dit land een bedrijf wilt opstarten en is de vraag die gesteld moet worden de vraag wie er het meeste voordeel heeft, de lokale bevolking of de overheid. Goed, zover de samenvatting, voel je zeker niet verplicht om onderstaande helemaal verder te lezen, het zal niet voor iedereen even interessant zijn.

Er zijn diverse grotere commerciële organisaties en niet-commerciële hulporganisaties in het land actief. Nu het land steeds meer opengaat zijn er vele grotere bedrijven die zich hier ook vestigen, hoewel het enige Nederlandse bedrijf wat we hier gezien hebben Heineken is (er zullen er vast meer zijn). KFC heeft een aantal filialen in het land, maar een McDonald's bestaat hier nog niet en we horen dat Starbucks wel toestemming had ontvangen voor het openen van een filiaal in Yangon, met optie voor 20 filialen (mei 2018), maar ondertussen weer besloten heeft nog geen vestiging in het land te openen (september 2018).

De grotere commerciële en niet-commerciële organisaties zijn niet direct de doelgroep waar wij ons op zullen richten - deze organisaties en mensen kunnen heel goed voor zichzelf zorgen. Wij zoeken meer naar kleinschalige mogelijkheden om een klein bedrijf te starten om direct impact te kunnen maken in de levens van mensen uit met name de onderkant van de maatschappij, mensen die het moeilijker hebben te overleven en te groeien, hoe zouden we daar verschil voor kunnen maken.

Via vrienden hebben we contact gekregen met het werk van een aantal individuen en organisaties die in het land actief zijn. Eerste kennismaking is met een business-coaching die lokale ondernemers in het noorden van Yangon ondersteunt, trainingen geeft en relaties legt om individuen en families verder te helpen in hun persoonlijke leven. Een tweede kennismaking is met een consultancy organisatie die zich richt op enterprise development; deze organisatie legt zich met name toe op het begeleiden van kleine locale ondernemers, het opzetten van een helder en goed doordacht business plan, ondersteunen in het verkrijgen van (micro-) kredieten via locale banken, etc. Daarnaast geven ze trainingen in het goed omgaan met geld en andere middelen (veelal voor ons vanzelfsprekende zaken als het scheiden van bedrijfsrekening en persoonlijke rekening en opzetten van een financiële planning maar voor hier erg belangrijke lessen). De derde organisatie waar we mee in contact zijn gekomen, en waar Albert een management meeting heeft kunnen bijwonen, is een taalschool, een organisatie die zich inzet om jonge ondernemers de Engelse en/of Koreaanse taal te leren waarmee een hele nieuwe wereld voor ze opengaat.

Het is duidelijk dat in Myanmar de middenstand bestaat uit kleine familiebedrijfjes. Er zijn veel kleine restaurants en de straatverkoop is levendig, dat iedereen hetzelfde verkoopt is blijkbaar geen issue. Naast de standjes met etenswaren op straat, zie je veel kleine shopjes waar goederen worden verhandeld, geproduceerd of gerepareerd. Aan vrijwel elke weg zie je eindeloze rijen kleine winkeltjes waar groenten, fruit en andere levensmiddelen worden verhandeld en tientallen bedrijfjes waar brommers worden gerepareerd, stoelen opnieuw worden bekleed of bouwmateriaal wordt verhandeld. We zien zelfs een man op straat die er zijn business van heeft gemaakt om sigarettenaanstekers een tweede of derde leven te geven door de tandwieltjes en vuursteentjes te vervangen en de aansteker opnieuw te vullen met gas.

Echter, twee dingen ontbreken: kennis en middelen. De kennis is veelal beperkt tot het runnen van een eenmanszaak. En als je het werk ziet wat mensen doen, dan denk je vaak 'hoe lang kun je dit werk blijven doen', of 'wat zou je over 5 of 10 jaar doen'? De planningshorizon is extreem kort en doelstellingen worden niet gemaakt, het gaat om overleven vandaag. Ook de middelen ontbreken; mocht er al een 'droom' zijn, dan nog is het vaak onwerkelijk om de droom te kunnen realiseren vanwege gebrek aan eigenlijk alles. In een van de coachingsgesprekken waar Albert bij kon zitten, vroeg hij degene die gecoacht werd wat zijn business-droom was. Het antwoord was bijna niet te geloven: 'Ik zou een aantal mensen in de sloppenwijken, die helemaal niks hebben, twee kippen willen geven zodat ze daarmee kunnen fokken en van de opbrengst kunnen leven, de helft van de opbrengst mogen ze dan zelf houden en de andere helft is dan voor mij'. Het geeft aan wat het niveau is van denken en handelen. Aan de andere kant was er ook een gesprek met iemand die heel succesvol is geweest met zijn restaurant en nu aan uitbreiding denkt.

In de gesprekken met diverse mensen en door het reizen in het land zijn er mogelijkheden zichtbaar, maar ook barrières. Het is niet gemakkelijk om een visum voor langere tijd te krijgen en buitenlandse investeringen zijn nog maar beperkt mogelijk. Een businessvisum is redelijk eenvoudig te verkrijgen maar is beperkt tot 70 dagen; hoewel een businessvisum voor 1 jaar technisch gezien mogelijk is, is het zo duur dat de mensen die we gesproken hebben er veelal voor kiezen elke 10 weken een dag naar het buitenland, meestal Thailand, te gaan en vervolgens een nieuw visum voor 70 dagen aan te vragen. Met de goedkope vluchten die er op het moment zijn is dat gemakkelijker en goedkoper dan een jaarvisum.

Na alle gesprekken komen er toch wel een aantal gedachten naar boven om de lokale bevolking te helpen met business opportunities. Wat erg interessant is, is dat de Myanmarese overheid een aantal sectoren heeft bepaald waar ze hulp vanuit het buitenland accepteren en stimuleren. Met name in de landbouw en toerisme sector zijn op het moment hele goede mogelijkheden, een guesthouse of plantage zou zeker mogelijk zijn.

De overheid heeft toerisme tot nationale prioriteit bepaald en de ambitie uitgesproken dat er in 2020 4 - 7.5 miljoen toeristen het land komen bezoeken. Dat is erg ambitieus aangezien er op dit moment ongeveer 2 miljoen toeristen per jaar komen. Wat zichtbaar is, is dat het land er nog niet klaar voor is om zo veel toeristen te ontvangen en de faciliteiten hiervoor ontbreken op dit moment. Er zijn simpelweg niet voldoende hotelkamers beschikbaar over het land, veel plaatsen zijn onbereikbaar door de beperkte infrastructuur (zeker in het regenseizoen) en de toeristische centra hebben zeker niet de kwaliteit of het kwaliteitsdenken wat nodig is om toeristen naar het land te trekken. Juist om deze reden heeft de overheid bepaald dat toerisme een sector is waar buitenlandse investeerders welkom zijn. Dit geeft zeker mogelijkheden ook voor ons, iets om over na te denken.

Dat het land sterk in ontwikkeling is blijkt wel uit de groeicijfers van het land waar het Bruto Binnenlands Product (GDP) gemiddeld met 7% per jaar stijgt. Nadat het land is opengegaan en sancties zijn opgeheven is er een gestage groei van de economie zichtbaar en zie je dat de welvaart toeneemt. Helaas is de opgelopen achterstand zodanig dat het nog vele jaren (generaties) zal vergen voordat het land bij is ten opzichte van de omgeving.

Ontwikkeling van Bruto Binnenlands Product en Inflatie (bron: KPMG)

Hoewel de regelgeving in 2018 sterk is vereenvoudigd en verbeterd, is het nog zeker geen gemakkelijke zaak om een bedrijf te vestigen. Buitenlandse investeringen (en buitenlandse banken) zijn eindelijk toegestaan, maar de nieuwe regelgeving is nog in alle uithoeken van het land bekend. Omdat de regelgeving zo sterk veranderd weet men vaak nog niet wat wel/niet is toegestaan, zijn hierdoor de procedures lang en zijn degenen die toestemming moeten verlenen nog erg huiverig. Het is echt nodig om lokale partners en advocaten te hebben die de procedures kennen maar daarnaast ook hun netwerk in de overheid hebben.

Nog enkele bevindingen en opmerkingen:

1. Myanmar is een van de minst ontwikkelde landen van Zuid-Oost Azie en is een van de armste landen in de regio. Het gemiddelde inkomen per persoon in Myanmar was in 2016 1.269 USD (IMF, 2017), dat is ongeveer 3 euro per persoon per dag. Daarnaast zijn er rijkere en armere regio's in het land, in de grote steden is het inkomen hoger dan in de afgelegen regio's - volgens de Worldbank is het gemiddelde inkomen per hoofd van de bevolking in Chin Sate (waar wij zijn geweest) ongeveer 400.000 Kyat, oftewel 220 Euro per persoon per jaar. Volgens het CIA World Factbook leeft 26% van de 51 miljoen inwoners van het land onder de armoedegrens.

2. Buitenlandse investeringen zijn beperkt mogelijk. Buitenlanders mogen voor 100% eigenaar zijn van een bedrijf maar de procedures zijn kostbaar en lang, een dure en complexe route. Het is ook mogelijk om een lokale partner te zoeken en dan maximaal 35% buitenlands eigenaarschap te hebben, dit kan dan zonder verdere toestemming. Dat laatste blijkt niet onoverkomelijk, we horen dat er best goede en betrouwbare partijen zijn te vinden die hier in willen helpen.

3. Buitenlanders mogen geen grond in het land bezitten, wel kan grond geleased worden met een maximale leasetermijn van 1 jaar zonder toestemming, of 10 jaar na toestemming van de overheid. Onder specifieke condities zijn langere lease termijnen mogelijk (tot 75 jaar) maar niet interessant voor persoonlijk initiatief.

4. Startende ondernemingen kunnen uitstel van winstbelasting krijgen van 3, 5 of 7 jaar, afhankelijk van de mate van ontwikkeling van de regio waar de onderneming zich vestigt.

5. In geval van import van goederen is het in bepaalde gevallen mogelijk ontheffing van invoerrechten te krijgen (met name voor machines en constructiematerialen die lokaal niet voorhanden zijn of voor ruwe materialen die benodigd zijn voor productie van goederen die weer worden geëxporteerd).

6. Kosten voor research of ontwikkeling gemaakt in Myanmar kunnen van de belasting worden afgetrokken.

7. Bedrijven moeten hun boekhouding bijhouden conform de eigen Myanmar Accounting Standards (die gebaseerd is op de 2010 versie van IFRS). Het fiscale jaar loopt in Myanmar van 1 oktober tot 30 september. Bedrijven betalen 25% winstbelasting.

8. Op de wereldranglijst van de Wereldbank betreffende eenvoud van zakendoen (Worldbank, 'Ease of Doing Business' index) staat Myanmar op plaats 171 van de 190 landen, hetgeen bevestigt dat het complex is om zaken te doen in het land (ter vergelijking: Nederland 32/190, USA 6/190, Nepal 105/190, lager is beter).

9. Corruptie is wel een dingetje. In de wereldranglijst betreffende corruptie (Corruption Perception Index) staat het land op plaats 130 van de 180 landen die vergeleken zijn (ter vergelijking: Nederland 8/180, USA 16/180, Nepal 122/180 ). Het blijkt dat er inderdaad steekpenningen gevraagd worden om transacties (sneller) te laten verlopen. Maar er is wel sterke verbetering zichtbaar: in 2012 had het land nog slechts 12 punten, nu 30 punten van de 100 punten die maximaal gehaald kunnen worden als er totaal geen corruptie zou zijn.

Als je het tot hiertoe hebt volgehouden, dan heb je een redelijk beeld van het land gekregen. Er is nog veel meer te vertellen en we zouden nog veel dieper in kunnen gaan op wet- en regelgeving, culturele en religieuze aspecten (die ook een belangrijke rol spelen in het bedrijfsleven), valuta schommelingen en andere invloeden op de economie of de handelsbelangen vanuit het westen. Maar voor ons is was het doel van ons bezoek aan het land om te onderzoeken of wij in Myanmar een bijdrage kunnen leveren aan het verbeteren van de leefomstandigheden van mensen aan de onderkant van de maatschappij. Dat er veel werk te doen is, is duidelijk. Of wij daar echt een slag in kunnen maken met het starten van een bedrijf is voor ons nog een vraag waar we verder ver na moeten denken.

Aan de ene kant is het een complex land wat nog een lange weg te gaan heeft en is het nog steeds erg complex om een bedrijf te starten. Het advies is van alle kanten om vooral een goede lokale partner te vinden die de regelgeving begrijpt en een groot netwerk heeft. Aan de andere kant is het ook een land met ontzettende vriendelijke mensen die graag willen groeien en graag buitenlandse hulp ontvangen (en waarschijnlijk nodig hebben).

P.S. We hebben geprobeerd zo eerlijk, open en transparant mogelijk te zijn, maar het kan natuurlijk zijn dat we ergens iets verkeerd hebben begrepen of verkeerde voorstelling van zaken hebben. Als er items zijn die niet correct zijn of een verkeerde weerspiegeling zijn van de werkelijkheid, laat het ons dan weten en stuur ons een directe email met commentaar. Hartelijk dank.

References:

1. Myanmar Investment Guide 2018, April 2018: https://www.dica.gov.mm/sites/dica.gov.mm/files/news-files/mig_final_2018f.pdf

2. KPMG, Investing in Myanmar, July 2018: https://assets.kpmg.com/content/dam/kpmg/mm/pdf/2018/07/investing-in-myanmar-july-2018.pdf

3. Myanmar Investment Application Guidebook, April 2018: https://www.dica.gov.mm/sites/dica.gov.mm/files/news-files/investment_application_guidebook_en_1.pdf

4. CIA World Factbook: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/print_bm.html

5. Socio-economic Atlas of Myanmar, April 2017: https://www.themimu.info/sites/themimu.info/files/assessment_file_attachments/Socio-Economic_Atlas_of_Myanmar_-_FSV_2017.pdf

6. Zaken doen in Myanmar, Nederlandse Overheid: https://www.nederlandwereldwijd.nl/landen/myanmar/zakendoen

7. Zakendoen in Myanmar, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) , https://www.rvo.nl/sites/default/files/2016/03/Informatiefolder%20zakendoen%20in%20Myanmar.pdf

8. Myanmar Economic Monitor, Worldbank, October 2017: http://pubdocs.worldbank.org/en/138051510537368636/MEM-FINAL-Oct-2017.pdf

9. Tourism Sector Study: https://www.eurocham-myanmar.org/uploads/946c3-tourism-sector-study.pdf

10. Ease of Doing Business, Worldbank: http://www.doingbusiness.org/en/rankings

11. Corruption Perception index, 2017: https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017

12. Asia Pacific corruption barometer, March 2017: https://www.transparency.org/whatwedo/publication/people_and_corruption_asia_pacific_global_corruption_barometer